Cena sprzedaży w transakcjach sprzedaży firmy często opiewa na wiele milionów złotych. Nie każdy inwestor dysponuje takimi środkami, w związku z tym nierzadko strony transakcji uzgadniają odroczenie momentu zapłaty ceny, a jeszcze częściej ustalają, że cena zostanie zapłacona w częściach. W takiej sytuacji zarówno z punktu widzenia sprzedającego, jak i inwestora bardzo ważne jest wybranie odpowiedniego sposobu zabezpieczenia odroczonej w czasie płatności części ceny sprzedaży.
1. Zastrzeżenie własności
Strony umowy sprzedaży zazwyczaj mogą w dowolny sposób wskazać moment przejścia własności sprzedawanej firmy. W umowie można zastrzec np. że firma pozostanie własnością sprzedającego aż do chwili otrzymania przez niego całości ceny. Oznacza to, że mimo zawarcia umowy sprzedaży kupujący nie będzie właścicielem firmy, dopóki za nią nie zapłaci. Z takim zapisami mamy zazwyczaj do czynienia w przypadku sprzedaży udziałów w spółce, gdzie sprzedający zastrzega sobie własność całości lub części udziałów do czasu otrzymania pełnej zapłaty. Takie zabezpieczenie jest niewątpliwie bardzo korzystne dla sprzedającego. Inwestorzy często oczekują jednak, że przejmą firmę już z chwilą zawarcia umowy sprzedaży i zapłaty pierwszej, przeważnie największej, części ceny sprzedaży. Pewnym kompromisem w tej sytuacji może być częściowe przejmowanie własności udziałów przez Inwestora, wraz z płatnością kolejnych transz ceny sprzedaży.
2. Rachunek escrow
W celu zabezpieczenia zapłaty odroczonej części ceny sprzedaży można wykorzystać tzw. rachunek escrow. Jest to rachunek bankowy, na którym deponuje się określone środki pieniężne i czasowo je „zamraża”, tj. uniemożliwia ich wypłatę przed nadejściem określonego terminu lub spełnieniem ustalonego przez strony warunku. Jest to bezpieczny sposób zabezpieczenia dla sprzedającego, ponieważ nad wszystkim czuwa bank i to on dysponuje środkami pieniężnymi. Dla inwestora wiąże się to jednak z koniecznością posiadania środków pieniężnych obejmujących całą cenę sprzedaży już w dniu zawarcia umowy sprzedaży firmy. Rachunek escrow jest zazwyczaj wykorzystywany również na potrzeby ewentualnych późniejszych rozliczeń ze sprzedającym za ujawnione po zamknięciu transakcji wady firmy.
3. Hipoteka na nieruchomości
Innym sposobem zabezpieczenia zapłaty ceny jest ustanowienie przez kupującego hipoteki na posiadanej przez niego nieruchomości. W przypadku, gdy sprzedawana firma jest właścicielem nieruchomości zdarza się również, że hipoteka jest ustanawiana na nieruchomości należącej do sprzedawanej firmy. Istotne jest, by wartość nieruchomości wystarczyła na pokrycie zobowiązania inwestora wobec sprzedającego z tytułu zapłaty nieuiszczonej ceny za sprzedawaną firmę. Jest to wygodny sposób zabezpieczenia, ponieważ daje sprzedającemu dużą szanse, że ewentualnie w toku egzekucji z nieruchomości uzyska pozostałą do zapłaty część ceny sprzedaży. Z kolei inwestor nie musi „zamrażać” środków pieniężnych np. na rachunku escrow lub zaciągać kredytów i ponosić dodatkowych kosztów związanych z obsługą zadłużenia.
4. Poręczenie i gwarancja bankowa
Zabezpieczyć zapłatę odroczonej części ceny sprzedaży można również przez poręczenie. W umowie poręczenia poręczyciel zobowiązuje się dokonać zapłaty określonej części ceny sprzedaży, jeżeli w umówionym terminie nie zrobi tego inwestor. Odpowiedzialność poręczyciela ma charakter równorzędny (solidarny) do odpowiedzialności inwestora. Oznacza to, że wierzyciel może w razie nadejścia terminu płatności zwrócić się o wykonanie zobowiązania zarówno do inwestora, jak i do poręczyciela. Należy pamiętać jednak, że zabezpieczenie to chroni sprzedającego jedynie w sytuacji, gdy poręczycielem jest podmiot, którego ewentualna wypłacalność nie budzi większych wątpliwości. Poręczenie może być wykorzystane, np. gdy inwestorem jest stabilna finansowa spółka, która decyduje się na przejęcie innej firmy nie bezpośrednio, ale z wykorzystaniem tzw. spółki celowej (SPV), którą często jest sp. z o.o. z minimalnym kapitałem zakładowym. W takiej sytuacji „spółka matka” może udzielić poręczenia za zapłatę ceny sprzedaży przez spółkę celową, co powinno zapewnić sprzedającemu otrzymanie całej ceny sprzedaży.
Często spotykanym w praktyce zabezpieczeniem jest również gwarancja bankowa. Jest to umowa zawierana przez inwestora i/lub poręczyciela z bankiem, a niekiedy również ze sprzedającym, w której strony określają, że jeżeli zajdą wskazane w umowie okoliczności bank zapłaci na rzecz sprzedającego pozostałą część ceny sprzedaży. Gwarancja bankowa daje sprzedającemu pewność otrzymania pozostałej części ceny sprzedaży. Wiąże się jednak z koniecznością poniesienia przez inwestora dodatkowych kosztów.
5. Dobrowolne poddanie się egzekucji i weksel
Zarówno dobrowolne poddanie się egzekucji przez kupującego jak i wystawiony przez niego weksel nie gwarantuje sprzedającemu otrzymania odroczonej części ceny, ale stanowią spore ułatwienie w razie konieczności dochodzenia swoich praw w postępowaniu sądowym lub egzekucyjnym.
Oświadczenie o dobrowolnym poddaniu się egzekucji musi zostać sporządzone w formie aktu notarialnego, który w takiej sytuacji stanowi tytuł egzekucyjny. Oznacza to, że sprzedający, który nie otrzyma od inwestora zapłaty, może dużo szybciej wszcząć egzekucję bez potrzeby wikłania się w długotrwałe procesy sądowe.
Weksel natomiast upoważnia do otrzymania nakazu zapłaty, który może stanowić tytuł zabezpieczenia bez nadawania mu klauzuli wykonalności. Po otrzymaniu nakazu zapłaty możliwe będzie np. zajęcie należnej sprzedającemu kwoty na rachunku bankowym inwestora, oczywiście pod warunkiem, że taka kwota się tam znajduje. Jak widać może to znacząco przyspieszyć i ułatwić dochodzenie uzyskania zapłaty w drodze postępowania sądowego.
Powyższe oczywiście nie są jedynymi sposobami zabezpieczenia płatności ceny sprzedaży. Nie sposób również udzielić jednoznacznej odpowiedzi na pytanie jaki sposób zabezpieczenia zapłaty ceny sprzedaży jest najlepszy. Ostateczny wybór jest zazwyczaj wynikiem skomplikowanych negocjacji, w których każda ze stron dąży do wynegocjowania najkorzystniejszego dla siebie sposobu zabezpieczenia.
O tym, na co jeszcze zwrócić uwagę przy negocjacji i jakich błędów się wystrzegać przeczytasz w naszym artykule Sprzedaż firmy – najczęstsze błędy w negocjacjach.
Michał Walczak, Paweł Skurzyński
