Program ESOP (Employee Stock Option Plan) zwany inaczej programem opcyjnym to jedno z rozwiązań stosowanych przez pracodawców w celu nagradzania i motywowania swoich pracowników. Jest on często skierowany do kadry zarządzającej, w tym w szczególności do członków zarządu spółek, bowiem pozwala budować zaangażowanie wśród kluczowych członków zespołu, którzy zarządzają spółką i odpowiadają za najważniejsze decyzje podejmowane w firmie. W poniższym artykule zostały przedstawione najważniejsze kwestie związane z tworzeniem programów opcyjnych ESOP dla członków zarządu spółek.
Co to jest ESOP?
W Polsce ESOP jako rodzaj programu motywacyjnego dopiero zyskuje na popularności. Programy opcyjne są szczególnie chętnie stosowane przez firmy technologiczne oraz podmioty typu start-up, które w ten sposób chcą pozyskać dobrych specjalistów i wzmocnić ich zaangażowanie poprzez włączenie ich do grona udziałowców lub akcjonariuszy spółki.
Często umowa programu ESOP uzależnia przyznanie opcji na akcje lub udziały spółki od wykonania przez pracownika przyjętych celów KPI (Key Performance Indicators), czyli celów operacyjnych, które pozwalają określić wydajność oraz skuteczność firmy i poszczególnych członków zespołu. Wdrożenie programu opcyjnego pozwala więc zachęcić do realizacji przez pracownika założonych celów KPI (Key Performance Indicators), dzięki czemu firma może zwiększyć osiągane zyski oraz ocenić czy podejmowane działania są zgodne z przyjętymi założeniami biznesowymi.
Definicja programu opcyjnego znajduje się w ustawie o podatku dochodowym od osób fizycznych. W rozumieniu ustawy pod pojęciem programu motywacyjnego kryje się system wynagradzania pracowników, którego podstawą jest uchwała walnego zgromadzenia spółki akcyjnej. Więcej na temat tego czym jest program ESOP dowiesz się z naszego artykułu „Co to jest ESOP i dlaczego warto go wprowadzić?”
Wdrożenie ESOP
Wdrożenie ESOP może różnić się w zależności od rodzaju prowadzonej działalności. W polskim systemie prawnym akcjonariat pracowniczy możliwy jest jedynie dla przedsiębiorców działających w formie spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, prostej spółki akcyjnej, spółki akcyjnej oraz spółki komandytowo-akcyjnej.
Spółki akcyjne, proste spółki akcyjne oraz spółki komandytowo-akcyjne są szczególnie korzystną formą prowadzenia działalności w przypadku programów opcyjnych ze względu na możliwość emisji warrantów subskrypcyjnych. Emisja papierów wartościowych w postaci warrantów subskrypcyjnych w powyższych spółkach pozwala na objęcie akcji z wyłączeniem prawa poboru.
Kapitał zakładowy w spółce akcyjnej może zostać warunkowo podwyższony, co znacznie ułatwia wprowadzenie programu motywacyjnego. Prosta spółka akcyjna również przewiduje podobny mechanizm - w postaci warunkowej emisji akcji. Motywowanie pracowników w spółkach z ograniczoną odpowiedzialnością poprzez korzystanie z programów opcyjnych nie jest niemożliwe, choć wdrożenie ESOP może być trudniejsze w przypadku wyboru tej formy prawnej.
Poprzez wdrożenie programu motywacyjnego ESOP pracownicy spółki po spełnieniu określonych warunków uzyskują prawo do objęcia udziałów lub akcji spółki np. w związku z osiągnięciem przez nich szczególnych wyników w pracy albo wraz z upływem określonego czasu współpracy. Podstawowym dokumentem programu opcyjnego są umowy przystąpienia, w których należy zawrzeć czas zatrudnienia niezbędny dla pozyskania przez pracownika opcji na udziały lub akcje spółki.
Należy przy tym zaznaczyć, że postanowienia programu ESOP nie muszą dotyczyć wyłącznie pracowników spółki ale także współpracowników czy partnerów. Możliwość objęcia akcji lub udziałów wiąże się najczęściej z prawem do udziału w zysku wypracowanym przez spółkę. Jest to więc doskonałe narzędzie do motywacji najlepszych pracowników, którzy w ten sposób widzą wymierne efekty swoich działań na rzecz rozwoju firmy.
Udziały fantomowe
Innym rozwiązaniem stosowanym w ramach programu opcyjnego ESOP jest m.in. przyznanie tzw. udziałów fantomowych, które nie są „prawdziwymi” udziałami w rozumieniu ustawy kodeksu spółek handlowych, jednak upoważniają ich właściciela do wypłaty zysku spółki w określonej wysokości.
Udziały fantomowe są zwykle przyznawane pracownikom spółek z ograniczoną odpowiedzialnością. Jest to tzw. wirtualny ESOP, który pozwala pracownikom partycypować w zysku pomimo braku faktycznego objęcia udziałów. Pracownicy jako wirtualni wspólnicy otrzymują również inne uprawnienia, które mogą być zbliżone do uprawnień rzeczywistych wspólników.
ESOP dla członków zarządu Spółki
Employee Stock Option Plan czyli ESOP doskonale sprawdza się jako dodatkowy sposób wynagradzania członków zarządu spółki, dla których często tworzone są odrębne programy – tzw. MSOP (Management Stock Option Plan). Zarząd spółki, który odpowiada za kierowanie jej bieżącą działalnością, ma kluczowy wpływ na rozwój firmy, co z kolei przekłada się na osiągane przez nią zyski.
Krótszy okres nabywania uprawnień
Z reguły członkowie zarządu mają krótszy okres nabywania uprawnień w porównaniu do pozostałych pracowników spółki. Z tego powodu skonstruowanie programu ESOP powinno nastąpić w przemyślany sposób. Krótszy czas nabywania uprawnień przez członków zarządu związany jest z pełnioną przez nich funkcją. Nierzadko członkowie zarządu jako zespół doświadczonych osób są odpowiedzialni za podejmowanie kluczowych decyzji.
Z programu motywacyjnego ESOP powinny więc jasno wynikać zasady nabywania uprawnień przez pracowników spółki (jak również ich utraty w wyniku naruszenia warunków ESOP bądź ustania stosunku pracy). O tym jakie elementy powinien zawierać program ESOP, więcej przeczytasz w naszym artykule „ESOP – najważniejsze elementy”.
Jakie czynniki mają wpływ na uzyskanie prawa do objęcia udziałów spółki?
Na uzyskanie prawa do nabycia opcji na udziały (akcji) spółki w ramach programu motywacyjnego ESOP przez członków zarządu może mieć wpływ wiele czynników. Najczęściej jednak możliwość objęcia udziałów bądź akcji jest uzależnione od:
- czasu współpracy ze spółką – regulamin programu ESOP często wprowadza tzw. "vesting" oraz model okresu zatrudnienia, czyli wskazuje okres nabywania uprawnień, a więc termin po upływie którego współpracownik nabywa określone korzyści, jeśli współpracuje ze spółką. Dzięki wdrożeniu mechanizmu vestingu przyznawanie pracownikowi opcji na udziały lub akcje spółki następuje stopniowo. Im członek zarządu dłużej współpracuje z firmą, tym więcej uprawnień nabywa (pod warunkiem spełnienia pozostałych warunków określonych w regulaminie programu opcyjnego ESOP). Takie rozwiązanie jest szczególnie korzystne w dłuższej perspektywie czasowej, gdyż motywuje najlepszych pracowników do większego zaangażowania. Z kolei zakończenie współpracy przed upływem określonego terminu, może powodować utratę wszystkich nabytych uprawnień. Zastosowanie takiego mechanizmu motywacji pracowników chroni spółkę przed odejściem kluczowych pracowników, którzy przyczyniają się do jej rozwoju.
- osiągnięcia przez spółkę określonego zysku – jest to jeden z najczęściej stosowanych warunków przyznawania prawa opcji na udziały spółki w ramach programu ESOP, który stanowi doskonałe narzędzie do większego zaangażowania istotnych pracowników i kadry menadżerskiej do aktywnej pracy na rzecz spółki oraz podejmowania inicjatyw zapewniających jej rozwój;
- osiągniecie przez członka zarządu albo spółkę określonych wyników lub spełnienie określonych założeń np. pozyskania nowych inwestorów, wejście przez spółkę na nowe rynki, realizacja określonego projektu itp. – tego typu rozwiązania aktywizują członków zarządu do podejmowania działań i szukania nowych pól rozwoju dla firmy;
- zakazu podejmowania działań konkurencyjnych wobec spółki – często regulamin ESOP uzależnia uczestnictwo w programie motywacyjnym od powstrzymania się od prowadzenia interesów konkurencyjnych oraz działań na szkodę spółki. Pozwala to na zwiększenie lojalności pomiędzy firmą a pracownikiem spółki.
Regulamin programu ESOP powinien więc dokładnie określać jakie zdarzenia uprawniają członków zarządu do nabycia wskazanej liczby udziałów w spółce, a w przypadku udziałów fantomowych, także zakres związanych z nimi uprawnień – najczęściej jest to prawo do zysku spółki ale nierzadko jest to również np. prawo do udziału w zgromadzeniu wspólników z głosem doradczym.
Regulamin programu ESOP powinien przy tym wyraźnie wskazywać przyczyny utraty nabytych uprawnień – najczęściej będzie to zakończenie współpracy (w tym w szczególności z przyczyn leżących po stronie członka zarządu) lub brak osiągania określonych wyników finansowych przez spółkę przez wskazany czas.
ESOP jako rodzaj programu opcyjnego stanowi doskonały instrument motywowania członków zarządu, którzy mają kluczowy wpływ na rozwój spółki. Powodują one umocnienie poczucia współuczestnictwa w spółce już w pierwszych latach zatrudnienia oraz aktywizują współpracowników do podejmowania działań zmierzających do jej rozwoju, co finalnie przekłada się na wymierne korzyści finansowe dla osób biorących udział w programie motywacyjnym ESOP.
Marta Żminkowska
